Στην κατάμεστη αίθουσα εκδηλώσεων της Βουλής των Ελλήνων, Αμαλίας 22-24, με την παρουσία πολλών ανθρώπων των γραμμάτων, πανεπιστημιακών και ερευνητών, πραγματοποιήθηκε, την Τετάρτη, 29 Ιανουαρίου 2020, εκδήλωση αφιερωμένη στη ζωή και το έργο του συγγραφέα, λογοτέχνη, δοκιμιογράφου και κριτικού λογοτεχνίας, Ζήσιμου Λορεντζάτου. Την εκδήλωση διοργάνωσε το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία στο πλαίσιο του κύκλου «Πρόσωπα Άξια Τιμής».
Στην εισαγωγική του ομιλία, ο συντονιστής της συζήτησης Διονύσης Καψάλης, διευθυντής του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης, υπενθύμισε ότι ο κύκλος εκδηλώσεων «Πρόσωπα Άξια Τιμής», ο οποίος εγκαινιασθηκε το 2012 με μια εκδήλωση αφιερωμένη στον Λορέντζο Μαβίλη, έχει σκοπό να τιμήσει εξέχουσες προσωπικότητες της ελληνικής πνευματικής και καλλιτεχνικής ζωής. Επισήμανε ότι ο Ζήσιμος Λορεντζάτος υπήρξε μια ιδιαίτερα σημαντική μορφή των γραμμάτων και γενικότερα της ελληνικής παιδείας, αλλά κι ένας γοητευτικός άνθρωπος, που αγάπησε όσο λίγοι την λογοτεχνία, παρά το γεγονός ότι για μεγάλο διάστημα της σταδιοδρομίας του δυσπιστούσε απέναντί της. Προσέθεσε τέλος ότι το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, στο οποίο έχει περιέλθει με δωρεά από το 2016 το αρχείο Λορεντζάτου, πρόκειται να εκδώσει σημαντικό μέρος του.
Στην εισήγησή του, ο Μανόλης Παπουτσάκης, διευθυντής του Δελτίου Βιβλικών Μελετών, μίλησε με θέμα «Σεφέρης και Λορεντζάτος: ο αγνοημένος δρόμος και ο μακρύτερος δρόμος». Ξεκινώντας από την παράθεση των στίχων του Σεφέρη «Ὅμως νὰ λάμνεις στὸ σκοτεινὸ ποταμὸ /πάνω νερά· /νὰ πηγαίνεις στὸν ἀγνοημένο δρόμο […]» («Θερινό Ηλιοστάσι, Θ΄» στα Τρία Κρυφά Ποιήματα), τους αντιπαρέβαλε με τη φράση «πρέπει να παίρνουμε τον μακρύτερο δρόμο». Η φράση αυτή εμφανίζεται κατ’ επανάληψη στην αλληλογραφία του Σεφέρη με τον Λορεντζάτο και με άλλους, και αποδίδεται στον Γάλλο φιλόσοφο Alain, ο οποίος με τη σειρά του παραπέμπει στον Πολιτικό του Πλάτωνα. Επιχειρώντας να φωτίσει το ιδίωμα κυρίως και λιγότερο το περιεχόμενο του διαλόγου ανάμεσα στους δύο φίλους, που ξεκινάει το 1947 και εκτείνεται μέχρι τη δεκαετία του ’60, ο Μανόλης Παπουτσάκης αναφέρθηκε στις ενστάσεις που προέβαλε ο Σεφέρης απέναντι στον εξαγγελτικό και προγραμματικό λόγο του Λορεντζάτου, απότοκο των πνευματικών του αναζητήσεων και ιδιαίτερα υπό την επίδραση της philosophia perennis και του Ananda Coomaraswamy. Από το δοκίμιό του «Το Χαμένο Κέντρο» έως τη μεταστροφή του στην παράδοση της ορθοδοξίας και τις μελέτες του για τον Παπαδιαμάντη, η διακηρυγμένη πρόθεση του Λορεντζάτου είναι να πορευθεί «εκείθε από τη λογοτεχνία και τα γράμματα». Η στάση αυτή έρχεται σε αντιπαραβολή με τη σεφερική ρήση «δεν υπάρχει βασιλικός δρόμος, δεν υπάρχει λεωφόρος Συγγρού, που να οδηγεί ίσια στην ποίηση και τούτο είναι ευτύχημα». Αν και ο Λορεντζάτος φαίνεται να γιόρτασε υπερβολικά «τη στιγμή της φώτισης», υποτιμώντας την πράξη της νόησης, έθεσε ωστόσο ζητήματα «που δοκίμασαν το μικρομάγαζο των νεοελληνικών σπουδών». Και οι δύο, Σεφέρης και Λορεντζάτος, παρά τις διαφορές στο έργο τους και την πνευματική τους πορεία, επέλεξαν τελικά να πάρουν «τον μακρύτερο δρόμο».
Ακολούθησε η εισήγηση του Γιάννη Δημητρακάκη, επίκουρου καθηγητή Νεοελληνικής Φιλολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτης, με θέμα «Η κριτική της ιστορίας στη Μικρά Σύρτι του Ζήσιμου Λορεντζάτου». Την ποιητική σύνθεση Μικρά Σύρτις, που γράφτηκε το 1953 στο σπίτι του Philip Sherrard στο Λονδίνο και εκδόθηκε το 1955, διατρέχει η νοσταλγία των απαρχών και η επιθυμία επιστροφής στα «στοιχεία και στις αρχές» του κόσμου και του ανθρώπου. Στον γραμμικό χρόνο της ιστορίας, η οποία προσλαμβάνεται ως φορέας αποξένωσης του ανθρώπου από το θείο, αντιπαρατίθεται ο κυκλικός χρόνος, η επιστροφή στην υπερβατική, άχρονη σφαίρα της αιωνιότητας και στην επιτέλεση του ιερού, με αναφορές στις θυσιαστικές τελετουργίες των Αζτέκων και στα μυστήρια της αρχαιότητας. Οι σημαντικές ιστορικές πράξεις παρουσιάζονται ως επαναλήψεις ή μιμήσεις θεϊκών πράξεων, όπως για παράδειγμα οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως παλιννόστηση του Διόνυσου. Για τον Λορεντζάτο, κάθε μεγάλη τέχνη είναι θρησκευτική, γιατί όταν η τέχνη χάσει τη μεταφυσική της σημασία, καταντάει τέχνασμα ποιητικό ή αισθητική. Η κρίσιμη αλλαγή που οδηγεί στο «παραστράτημα του πνεύματος», ειδοποιό γνώρισμα του σύγχρονου κόσμου μετά την Αναγέννηση, ανάγεται ήδη στην κλασική Ελλάδα και στον Σωκράτη. Ο άνθρωπος οφείλει να επανασυνδεθεί με την πρωταρχική παράδοση, που σήμερα επιβιώνει στις τέχνες των χωρικών. Στις επιστολικές θετικές κρίσεις του Philip Sherrard για τη Μικρά Σύρτι αντιπαραβάλλονται οι έντονες επιφυλάξεις του Σεφέρη, ο οποίος σε σχέδιο ανεπίδοτης επιστολής προς τον Sherrard παρατηρεί ότι το δοκιμιακό και το ποιητικό επίπεδο της σύνθεσης δεν συγχωνεύονται, ενώ παράλληλα εκφράζει τον φόβο του απέναντι στο ενδεχόμενο να χαθεί ο ποιητής Λορεντζάτος στη «μεταφυσική βιομηχανία». Το 1956, απαντώντας ο Σεφέρης στις επικρίσεις του Λορεντζάτου για την ποιητική του συλλογή Κύπρον, οὗ μ’ ἐθέσπισεν, παίρνει σαφείς αποστάσεις από το κοσμοθεωρητικό περιεχόμενο της Μικράς Σύρτεως με τη φράση «Δεν πιστεύω πως πηγαίνει κανείς στον Θεό από κριτικές της Ιστορίας». Τέλος εξετάσθηκαν συγκριτικά οι ιδέες που διατρέχουν την ποιητική σύνθεση του Λορεντζάτου, τόσο με τις αναλύσεις του Mircea Eliade στη θρησκειολογική του μελέτη Ο μύθος της αιώνιας επιστροφής όσο και με τις θέσεις της philosophia perennis.
Μιλώντας με θέμα την «Ελλάδα του Λορεντζάτου», ο συγγραφέας Σταύρος Ζουμπουλάκης, τόνισε ότι, για τον συγγραφέα, Ελλάδα δεν σημαίνει κράτος ή έθνος ή κοινωνία με τις συγκρούσεις της, αλλά τόπος, άνθρωποι, γλώσσα και παράδοση. Είναι τόπος συγκεκριμένος, ξεχωριστός και μοναδικός, στεριές και θάλασσες με τους καιρούς τους, και κυρίως η θαλασσινή Ελλάδα. Δεν γίνεται να νιώσεις τον τόπο χωρίς εσωτερική ζωή. Ο τόπος υποβάλλει τα μέτρα του στον άνθρωπο και υπαγορεύει τι μπορεί και τι δεν μπορεί κανείς να πει. Πρέπει κανείς να ακούσει και να υπακούσει τη φωνή του τόπου για να αποκτήσει μυστική σχέση με το πνεύμα του. Οι άνθρωποι της Ελλάδας του Λορεντζάτου είναι άνθρωποι με σάρκα και οστά, είναι ο «πολυκάτεχος ανώνυμος λαός», ο λαός του προφορικού πολιτισμού και της αγροτικής κοινότητας, οι ξωμάχοι και οι ψαράδες. Στην «εμπράγματη μεταφυσική» του Λορεντζάτου, ο λαός είναι κάτοχος της αλήθειας και δάσκαλος της πίστης. Η ιστορική συνέχεια της Ελλάδας θεμελιώνεται στη «θνητή αθάνατη» γλώσσα, την «πολυχιλιόχρονη ελληνική λαλιά», μια «ανεμόσκαλα που ανεβοκατεβαίνει μέχρι τον Όμηρο». Στην ακραία γλωσσοκεντρική λογική του Λορεντζάτου, η γλώσσα αναγορεύεται σε απόλυτο κριτήριο αλήθειας ή ψεύδους. Χρέος, με τη σολωμική έννοια, είναι η υποταγή στη γλώσσα του λαού. Τέλος, η ελληνική παράδοση ταυτίζεται με την ορθοδοξία. Ό,τι επιβιώνει από την Αρχαία Ελλάδα διασώζεται αποκλειστικά μέσω της ορθόδοξης παράδοσης, παράδοση που δεν μας ανήκει αλλά της ανήκουμε. Μετά το Χαμένο Κέντρο, για τον Λορεντζάτο δεν υπάρχει τομή ή ρήξη ανάμεσα στην αρχαία κληρονομιά, το Βυζάντιο και τον νεότερο ελληνικό πολιτισμό, αλλά συνέχεια, από τον Όμηρο ως τον Σεφέρη και από τον Πλάτωνα μέχρι τον Μακρυγιάννη. Αν η Ελλάδα και η μοίρα της κατέχουν κεντρική θέση στη σκέψη του, ωστόσο η ισχυρή του εναντίωση προς τη Δύση και τον πολιτισμό της δεν χαρακτηρίζεται από το στοιχείο του ελληνοκεντρισμού ή του εθνικισμού. Ο Λορεντζάτος αναζητά μια κοινή αλήθεια σε όλους τους πολιτισμούς, μια αλήθεια μεταφυσικής τάξεως η οποία δεν είναι ανθρώπινο δημιούργημα.
Μετά τις αρχικές εισηγήσεις, ακολούθησε διάλογος και πλούσια ανταλλαγή απόψεων με το κοινό.
Στην εκδήλωση παρέστησαν η γενική γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, Νίκη Μαρωνίτη, ο πρόεδρος της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος, Τάσος Σακελλαρόπουλος, καθώς και μέλη της Εκτελεστικής και της Επιστημονικής Επιτροπής του Ιδρύματος.
Τα κείμενα που εκφωνήθηκαν στην εκδήλωση θα περιληφθούν σε ειδικό τομίδιο της σειράς Πρόσωπα Άξια Τιμής αφιερωμένο στον Ζήσιμο Λορεντζάτο που θα δει στη συνέχεια το φως της δημοσιότητας.
