Ημερίδα: ΕΠΙΣΚΕΨΙΣ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ
Ημερίδα για το λογοτεχνικό και ζωγραφικό έργο του Φώτη Κόντογλου (1856-1965), ενός από τους σημαντικότερους και επιδραστικότερους δημιουργούς του 20ού αιώνα, οργάνωσε την Τετάρτη 4 Μαΐου 2022 το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία. Η ημερίδα πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα της Γερουσίας στη Βουλή και μεταδόθηκε διαδικτυακά.
Στον χαιρετισμό του, ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής, καθηγητής Ευάνθης Χατζηβασιλείου, εξέφρασε τη χαρά του για την ημερίδα, η οποία εγκαινιάζει ένα πλούσιο πρόγραμμα επιστημονικών και πολιτιστικών δράσεων του Ιδρύματος, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων μνήμης για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Ανάμεσά τους, μια έκθεση για τη μουσική των προσφύγων (η οποία θα μεταφερθεί, εκτός της Αθήνας, και σε άλλες πόλεις, όπως η Δράμα, η Καβάλα, η Θεσσαλονίκη), επιστημονικά συνέδρια και ένας συλλογικός τόμος με μελέτες. Η εκατονταετηρίδα, είπε ο Ευ. Χατζηβασιλείου, είναι μια ευκαιρία για το Ίδρυμα να θυμίσει ότι αποτελεί έναν πολιτιστικό οργανισμό που απευθύνεται στο σύνολο του ελληνικού λαού, σε όλη την ελληνική επικράτεια, αποτιμώντας, μελετώντας και τιμώντας τις σημαντικές στιγμές του εθνικού βίου.
Η πρώτη συνεδρία (πρόεδρος: Ελισάβετ Κοτζιά) άνοιξε με την εισήγηση του Κώστα Καραβίδα (δρ νεοελληνικής φιλολογίας, μέλος ΕΔΙΠ στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων). Ο ομιλητής, αναφερόμενος στον λογοτέχνη Κόντογλου και ιχνηλατώντας βασικούς κόμβους της διαδρομής του, έδωσε έμφαση στις σημάνσεις των τόπων που τον διαμόρφωσαν και επηρέασαν τις αισθητικές του αναζητήσεις κατά τη δεκαετία του 1920: το γενέθλιο Αϊβαλί, το Παρίσι της νεανικής περιπλάνησης και τον Άθω της μαθητείας στη βυζαντινή τέχνη.
Ο μεταφραστής Κώστας Σπαθαράκης μίλησε για τον Πέδρο Καζάς και τη μυθική θέση του στην ελληνική γραμματεία του 20ού αιώνα, ένα θεμελιακό προδρομικό έργο, όπως το χαρακτήρισε. Αναφέρθηκε στις πηγές του, εμμένοντας στην Πείνα του Κνουτ Χάμσουν. Όπως εξήγησε, ο Κόντογλου μοιράζεται με τον Χάμσουν όχι μόνο πολλά υφολογικά στοιχεία, αλλά κυρίως την ψυχική ένταση στην απεικόνιση του τοπίου, η οποία θα γίνει αργότερα κοινός τόπος της εξπρεσιονιστικής και της υπαρξιστικής πεζογραφίας. Η σύγκριση με τον Χάμσουν, επισήμανε, προσφέρει ένα πλαίσιο για να αναζητήσουμε τα πολλαπλά νήματα του μοντέρνου που συνυφαίνονται στον Πέδρο Καζάς.
Ο Λάμπρος Βαρελάς (αναπληρωτής καθηγητής φιλολογίας στο ΑΠΘ) μίλησε για την αρθρογραφία του Κόντογλου στον τοπικό τύπο (κυρίως στην εφημερίδα Ελεύθερος Λόγος) της Μυτιλήνης, το 1923. Ανέδειξε τρεις βασικούς άξονες που τη διαπερνούν (ο εκφυλισμός της κοινωνίας, θέματα τέχνης, ζητήματα βυζαντινής εκκλησιαστικής μουσικής) τόνισε ότι η αρθρογραφία μας δείχνει ότι ο Κόντογλου, την εποχή αυτή, έχει ήδη διαμορφώσει έναν πυρήνα απόψεων, ο οποίος μπορεί να διαφοροποιείται ως προς την ένταση, αλλά παραμένει σταθερός και τα επόμενα χρόνια.
Τη δεύτερη συνεδρία (πρόεδρος: Τάσος Σακελλαρόπουλος) άνοιξε ο συγγραφέας Σταύρος Ζουμπουλάκης, ο οποίος μίλησε για το «βραχύβιο αλλά αξιοπρόσεκτο» περιοδικό Φιλική Εταιρεία (1925), στο οποίο ο Κόντογλου πρωταγωνιστεί. Ο ομιλητής παρουσιάζοντας τεύχη του περιοδικού και αναφέροντας τους συνεργάτες του (ανάμεσα σε άλλους τον Στρατή Δούκα, τον Βάσο Δασκαλάκη, τον Βασίλη Μιχαηλίδη, τον Μάρκο Αυγέρη, τον Κώστα Βάρναλη, τον Κώστα Σφακιανάκη, τον Ηλία Ηλιού, τον Δημήτρη Πικιώνη, τον Γιοσέφ Ελιγιά) ανέδειξε τη φυσιογνωμία του, επισημαίνοντας τρία στοιχεία: τη δημοσίευση σημαντικών κειμένων της νεοελληνικής γραμματείας, τη συνύπαρξη ζωγραφικής και λογοτεχνίας με τρόπο ενιαίο, τη μαχητικότητα («περιοδικό τέχνης και ελέγχου» χαρακτηρίζεται το ίδιο) και στον ιδεολογικά ανοιχτό χαρακτήρα του .
Ο Ιωσήφ Βιβιλάκης (καθηγητής στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών) μίλησε για τον θεατρικό Κόντογλου. Αφού σκιαγράφησε την άνθηση του θεάτρου τις αρχές του 20ού στην Αθήνα, αναφέρθηκε στη μύηση του νεαρού Κόντογλου στον χώρο, από τα χρόνια ήδη των σπουδών του. Στη συνέχεια αναφέρθηκε στις μεταφράσεις θεατρικών έργων που έκανε (Σαίξπηρ, Μολιέρος κ.ά.), τη γνωριμία και τη συνεργασία του με σημαντικές μορφές όπως ο Νίκος Βέλμος και ο Φώτος Πολίτης. Τέλος, μίλησε αναλυτικά για τη δουλειά του ως σκηνογράφου, όπου, ανοιχτός στις προκλήσεις του μοντέρνου, αναδεικνύει την ελληνικότητα.
Την τρίτη συνεδρία (πρόεδρος: Θοδωρής Κουτσογιάννης) άνοιξε ο Ευγένιος Δ. Ματθιόπουλος ο οποίος εξέτασε τις αισθητικές και ιδεολογικές αναζητήσεις του Κόντογλου στην περίοδο 1923-1934. Μέσα από μια συστηματική περιήγηση σε κείμενά του, και αναφερόμενος σε γενικότερους παράγοντες (την αναβάθμιση της σημασίας της βυζαντινής τέχνης στη δημόσια σφαίρα, τη συγκυρία της οικονομικής κρίσης, το ιδεολογικό περιβάλλον του περιοδικού Ελληνικά Γράμματα) ο ομιλητής ανέδειξε πώς τα χρόνια αυτά συντελείται μια καθοριστική στροφή: ο καλλιτέχνης, ενώ αρχικά προσεγγίζει νεωτεριστικά τη βυζαντινή ζωγραφική, θα φτάσει να τη θεωρεί ανώτερη της τέχνης της Αναγέννησης την οποία απορρίπτει ολοσχερώς.
Ο Δημήτρης Παυλόπουλος (καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών) μίλησε για τον Κόντογλου ως εικονογράφο βιβλίων κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920. Αναφέρθηκε αναλυτικά στις εικονογραφήσεις βιβλίων που κυκλοφορούν από τον εκδοτικό οίκο του Χρυσόστομου Γανιάρη, καθώς και στη συνεργασία του με το περιοδικό Ελληνικά Γράμματα, το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη και τη Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαιδεία. Οι εικονογραφήσεις, είπε ο ομιλητής, δεν αποτελούν απλώς «στολίδια», αλλά ουσιώδες τμήμα του έργου του Κόντογλου.
Ο ιστορικός τέχνης Γιάννης Μπόλης (προϊστάμενος του Τμήματος Σύγχρονης Γλυπτικής MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά) μίλησε για την κοσμική ζωγραφική του Κόντογλου κατά τη δεκαετία του 1920. Αναφέρθηκε στο καθοριστικό για την τέχνη του ταξίδι στο Άγιον Όρος το 1933, οπότε και κατασταλάζει στην άποψη ότι η βυζαντινή και μεταβυζαντινή τέχνη είναι εφάμιλλη της ιταλικής Αναγέννησης. Στη συνέχεια, μέσα από συγκεκριμένα έργα (τοπιογραφίες, προσωπογραφίες, τις τοιχογραφίες στο Δημαρχείο Αθηνών και στο σπίτι του) ανέδειξε τη διαμόρφωση του προσωπικού του ύφους, όπου επεξεργάζεται δημιουργικά και συναιρεί στοιχεία της βυζαντινής, μεταβυζαντινής και λαϊκής τέχνης.
Η τέταρτη συνεδρία (πρόεδρος: Χρήστος Μαργαρίτης) ξεκίνησε με την εισήγηση του Μιχάλη Ασφενταγάκη (δρ χριστιανικής και βυζαντινής αρχαιολογίας), ο οποίος έκανε μια περιήγηση στις καλλιτεχνικές αναζητήσεις, δημιουργίες και πονήματα του Κόντογλου τη δεκαετία του 1920, μνημονεύοντας τη συμβολή του βυζαντινολόγου και ιστορικού της τέχνης Νίκου Ζία στη μελέτη του έργου του. Ο ομιλητής τόνισε την καθοριστική συμβολή του βιώματος του ξεριζωμού και της προσφυγιάς, καταδεικνύοντας πώς αυτή διαπερνά και σφραγίζει το έργο του Κόντογλου.
Τέλος, η ιστορικός τέχνης Ειρήνη Οράτη μίλησε για τον Αστρολάβο, «βιβλίο παράξενο γραμμένο από τον Φώτη Κόντογλου», όπως το χαρακτηρίζει ο ίδιος. Μας παρουσίασε τη διαδρομή και τις σχέσεις ανάμεσα στα δύο χειρόγραφα και τις δύο εκδόσεις του Αστρολάβου και τεκμηρίωσε γιατί μπορεί να θεωρηθεί ένα πρωτοποριακό δημιούργημα, το «πρώτο ελληνικό artist book», μια σύνθεση στην οποία το βιβλίο και το έργο τέχνης συμφύρονται και ταυτίζονται.
Όπως ανακοίνωσε, ο πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής της ημερίδας Σταύρος Ζουμπουλάκης, οι ανακοινώσεις θα δημοσιευθούν σε τόμο που θα κυκλοφορήσει από το Ίδρυμα της Βουλής.
Την επιστημονική επιτροπή της ημερίδας απάρτισαν οι: Σταύρος Ζουμπουλάκης (πρόεδρος), Ιωσήφ Βιβιλάκης, Χρήστος Μαργαρίτης, Ειρήνη Οράτη, Δημήτρης Παυλόπουλος.
Παρακάτω είναι τα video από την ημερίδα. Παραθέτουμε δεξιά και την παρουσίαση του κ. Ευγένιου Δ. Ματθιόπουλου, καθώς για τεχνικούς λόγους δεν φαίνεται στο video της τρίτης συνεδρίας.
