Το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών συνέδεσε αδιάρρηκτα την ιστορική του πορεία με εκείνη της ελληνικής κοινωνίας. Οθώνειο, Εθνικό, Εθνικό και Καποδιστριακό, πρωταγωνίστησε στο δημόσιο βίο, επηρεάζοντας, όσο ελάχιστοι θεσμοί, τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους. Κορυφαίος επιστημονικός θεσμός, αποτέλεσε παράλληλα και έναν από τους σημαντικότερους διαμορφωτές και εκφραστές της κυρίαρχης ιδεολογίας. Κύριος παράγοντας κοινωνικής αναπαραγωγής και κινητικότητας, στελέχωσε με τους αποφοίτους του την κρατική μηχανή και τον ιδιωτικό τομέα, ενώ με την επιστημονική και ερευνητική του δράση ενίσχυσε την οικονομία και κάλυψε κοινωνικές ανάγκες σε πολλά επίπεδα.
Το ίδρυμα ανέλαβε μια σειρά από ρόλους, οι οποίοι μεταβλήθηκαν μέσα στα 180 χρόνια ζωής του, διατηρώντας όμως πάντα την καίρια σημασία τους. Αποτέλεσε τον κύριο πολιτιστικό εκφραστή της Μεγάλης Ιδέας, στις αίθουσές του συγκροτήθηκε, κατά κύριο λόγο, ο ελληνοχριστιανισμός ως κυρίαρχη ιδεολογία. Στρατεύτηκε, με τους καθηγητές και το φοιτητικό σώμα, στις κρίσιμες εθνικές στιγμές: στην Κρητική Επανάσταση, στους Βαλκανικούς Πολέμους, στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Έζησε όλες τις μεγάλες πολιτικές συγκρούσεις, την έξωση του Όθωνα, τον Εθνικό Διχασμό, τον Εμφύλιο πόλεμο. Συμμετείχε στον αντιοθωνικό αγώνα, στο γλωσσικό ζήτημα των αρχών του 20ού αιώνα, στις διαδηλώσεις για το Κυπριακό στη μεταπολεμική Ελλάδα. Υπέστη τις παρεμβάσεις των δικτατορικών καθεστώτων, όπως της 4ης Αυγούστου και της 21ης Απριλίου στη λειτουργία του. Διέτρεξε διαδρομές σύνθετες και συχνά αντιφατικές. Από κύριος εκφραστής των νεωτερικών ιδεών, όπως αποτυπώθηκε στους φόβους των συντηρητικών κύκλων στην ίδρυσή του, και μεταφορέας ευρωπαϊκών καινοτόμων αντιλήψεων, αποτέλεσε στο τέλος του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού προπύργιο της καθαρεύουσας και βασικό αντίπαλο του εκπαιδευτικού δημοτικισμού και των βενιζελικών μεταρρυθμίσεων. Σε όλες τις περιπτώσεις το ίδρυμα συνομίλησε με την ελληνική κοινωνία, αποτέλεσε και αποτελεί ένα προνομιακό παρατηρητήριο για την κατανόηση της ιστορίας της, μέσω της δικής του ιστορίας.
Μίνως Δούνιας, Έπειτα από 120 χρόνια ελεύθερης ζωής είμεθα πάλι σκλάβοι
Από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του, το Οθώνειο Πανεπιστήμιο ανέλαβε τη στελέχωση της κρατικής μηχανής και της ιδιωτικής σφαίρας εργασίας, καθώς και τη συγκρότηση και την ανάπτυξη μιας σειράς επιστημονικών πεδίων. Στο πλαίσιο της Μεγάλης Ιδέας, κύρια «εθνική αποστολή» του ήταν η συγκρότηση και η προβολή της ταυτότητας του ελληνικού εθνικού κράτους, καθώς και η πολιτιστική επέκταση του ελληνισμού.
Η λειτουργία του συνδέθηκε με τις διαδικασίες δημιουργίας δημόσιων και ιδιωτικών θεσμών, την αντιμετώπιση πολύμορφων κοινωνικών αναγκών, την επιτέλεση κρατικών λειτουργιών. Κι ακόμη, συντέλεσε καθοριστικά στη διαμόρφωση μιας συνεκτικής ιδεολογικής και πολιτισμικής ταυτότητας των πληθυσμών του ελληνικού κράτους. Στον χώρο του καλλιεργήθηκαν κρίσιμαστοιχεία των κυρίαρχων ιδεολογικών ρευμάτων: ο αλυτρωτισμός, ο ελληνοχριστιανισμός, η προάσπιση της καθαρεύουσας ως συστατικού στοιχείου της εθνικής ταυτότητας, η εθνικοφροσύνη.
Η σχέση του με τη Δύση -όπως αποτυπώθηκε στα πρότυπα που ακολούθησε η λειτουργία του, στη επικοινωνία του με άλλα πανεπιστήμια, στη συμμετοχή των καθηγητών του στη διεθνή επιστημονική ζωή-, αποτέλεσε έναν ακόμη από τους σταθερούς πυλώνες της λειτουργίας του.
Το Πανεπιστήμιο Αθηνών αποτέλεσε διαχρονικά ένα κέντρο επιστημονικής έρευνας και μελέτης. Εντός του προγράμματος σπουδών του πρωτοεμφανίστηκαν γνωστικά αντικείμενα, επιστημονικά πεδία, καινοτόμες διδακτικές διαδικασίες. Ως θεσμός συντέλεσε καθοριστικά στην περαιτέρω εδραίωση στην κοινωνία των επιστημών και του συνόλου των πρακτικών που μορφοποιήθηκαν κατά τις διαδικασίες καθιέρωσής τους, στη διεύρυνση του χώρου δικαιοδοσίας τους. Στο πλαίσιο του δημιουργήθηκαν νέοι εκπαιδευτικοί θεσμοί λίγο μετά την καθιέρωσή τους σε πανεπιστήμια της Δύσης, όπως είναι τα εργαστήρια και τα σπουδαστήρια.
Το Πανεπιστήμιο βρέθηκε και βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με την ανώτατη εκπαίδευση στο εξωτερικό, από τις πρώτες αποστολές των καθηγητών του σε διεθνή συνέδρια έως το ευρωπαϊκόπρόγραμμα ανταλλαγής φοιτητών ΕΡΑΣΜΟΣ. Από την άλλη πλευρά, ένα μεγάλο μέρος της δραστηριότητας του ιδρύματος αφορούσε την κάλυψη κοινωνικών αναγκών. Από την Αστυκλινική στο 19ο αιώνα, έως τη σημερινή δραστηριότητα των πανεπιστημιακών νοσοκομείων και τα προγράμματα για τους πρόσφυγες, το Πανεπιστήμιο Αθηνών ανέπτυξε και αναπτύσσει ένα αξιοσημείωτο έργο στον τομέα της πρόνοιας και της περίθαλψης.
