Στις 2 Ιουλίου 1839 τέθηκε ο θεμέλιος λίθος του κεντρικού κτιρίου του Πανεπιστημίου, σε σχέδια του Κρίστιαν Χάνσεν. Το 1841 ολοκληρώθηκε η κύρια πτέρυγα του κτιρίου, τα γνωστά Προπύλαια και τα μαθήματα μεταφέρθηκαν εκεί. Η χρηματοδότηση της ανέγερσης έγινε μέσω δημοσίου εράνου.
Στις επόμενες δεκαετίες συνεχίστηκαν οι οικοδομικές εργασίες, καθώς και η εικονογράφηση του κτιρίου, το οποίο μαζί με την Εθνική Βιβλιοθήκη και την Ακαδημία Αθηνών αποτελούν την περίφημη Αθηναϊκή τριλογία, εξαιρετικό δείγμα επιβλητικής νεοκλασικής αρχιτεκτονικής στο κέντρο της πόλης.
Τα Προπύλαια φιλοξένησαν, πέρα από τις διοικητικές υπηρεσίες του πανεπιστημίου και τις αίθουσες διδασκαλίας, ένα πλήθος θεσμούς συνδεδεμένους με το ίδρυμα: το Νομισματικό Μουσείο, εργαστήρια και φροντιστήρια, το Ανατομείο.
Παράλληλα, ο περίβολός τους στάθηκε και στέκεται ως σήμερα, ως ένα από τα πλέον γνωστά σημεία της πρωτεύουσας: χώρος συνάντησης και διαμαρτυρίας, χώρος από όπου εκκινούν οι φοιτητικές κινητοποιήσεις σε εύκολους και δύσκολους καιρούς, όπως στην περίοδο της τριπλής κατοχής (1941-1944) ή των διαδηλώσεων για το Κυπριακό στη δεκαετία του ’50.
«Ξαναβρέθηκαν σε λίγες μέρες μπροστά στο πανεπιστήμιο. Βρύαζαν τα νέα αγόρια, τα νέα κορίτσια εκεί πέρα. Καθώς πάντα, μια τέτοια εποχή, οι επαρχίες ξέβραζαν, σαν τη σοροκάδα, στην άσφαλτο της Αθήνας τη σοδειά τους. Πόσα όνειρα μέσα στις ανήσυχες εκείνες καρδιές! Ανέβαιναν τα παιδιά στα προπύλαια κι αποκείθε επισκοπούσαν την πλάση.»
Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος, Αστροφεγγιά
Tα Προπύλαια, το κτίριο και ο μνημειακός του περίβολος, δεν αποτέλεσαν μόνο έναν τόπο μνήμης, αλλά και έναν χώρο τέχνης. Πέρα από την αρχιτεκτονική, σημειώνουμε ενδεικτικά, την εικονογράφησή του κτιρίου, με πλέον χαρακτηριστικά παραδείγματα την τοιχογραφία στην εσωτερική πρόσοψη των Προπυλαίων - όπου παριστάνεται ο Όθωνας, καθιστός σε θρόνο, περιστοιχισμένος από τις αναγεννημένες στο νεοσύστατο κράτος επιστήμες-, καθώς και την αίθουσα τελετών, όπου οι απεικονίσεις των αρχαίων διασήμων ανδρών εμπλέκονται με τους Έλληνες λόγιους που διέδωσαν το έργο τους.
Το 1869, με αφορμή τον εορτασμό των πενήντα χρόνων από την Επανάσταση του 1821, η Πρυτανεία παρήγγειλε δύο ανδριάντες, του Ρήγα Βελεστινλή και του Γρηγορίου Ε΄, οι οποίοι τοποθετήθηκαν με δημόσιες τελετές στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου. Η εγκατάσταση των επόμενων χρόνων των αγαλμάτων του ουμανιστή λόγιου Αδ. Κοραή, του Βρετανού πολιτικού Γλάδστωνα, του πρώτου κυβερνήτη της χώρας Ιωάννη Καποδίστρια αλλά και αναθηματικών στηλών για τους νεκρούς φοιτητές των πολέμων μετέτρεψε τον προαύλιο χώρο των Προπυλαίων σε έναν αφιερωματικό στα νεότερα χρόνια συμβολικό τόπο, ο οποίος συνδεόταν με την αρχαιότητα.
Πώς μας θωρείς ακίνητος;… Πού τρέχει ο λογισμός σου,
τα φτερωτά σου τα όνειρα;… Γιατί στο μέτωπό σου
να μη φυτρώνουν, γέροντα, τόσες χρυσές αχτίδες,
όσες μας δίδ’ η όψη σου παρηγοριές κι ελπίδες;…
Γιατί στα ουράνια χείλη σου να μη γλυκοχαράζει,
πατέρα, ένα χαμόγελο;… Γιατί να μη σπαράζει
μέσα στα στήθη σου η καρδιά, και πώς στο βλέφαρό σου
ούτ’ ένα δάκρυ επρόβαλε, ούτ’ έλαμψε το φως σου;…
[…]
Το μάρμαρο μένει βουβό… Και θε να μείνει ακόμα
ποιός ξέρει ώς πότ’ αμίλητο το νεκρικό του στόμα…
Κοιμάται κι ονειρεύεται… Και τότε θα ξυπνήσει,
όταν στα δάση, στα βουνά, στα πέλαγα, βροντήσει
το φοβερό μας κήρυγμα… «Χτυπάτε, πολεμάρχοι!…
Μη λησμονείτε το σχοινί, παιδιά, του Πατριάρχη!»…
Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Απόσπασμα από τον λόγο που εκφώνησε κατά τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Γρηγορίου Ε΄, 1872
Από πολύ νωρίς τα Προπύλαια δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τις διδακτικές και διοικητικές ανάγκες του ιδρύματος. Το Πανεπιστήμιο σιγά σιγά απλώθηκε μέσα στην πόλη με μια σειρά από θεσμούς (μουσεία, εργαστήρια, νοσοκομεία. λέσχη κ.ά.), οι οποίοι λειτούργησαν ως χώροι κατά κύριο λόγο έρευνας και άσκησης, αλλά και ψυχαγωγίας, μελέτης και κοινωνικής συνεύρεσης του φοιτητικού σώματος.
Την ίδια ώρα νέες συνοικίες, όπως τα Εξάρχεια και η Νεάπολη γέμιζαν από τους επαρχιώτες φοιτητές και φοιτήτριες που αναζητούσαν στέγη. Οι διαδρομές τους στο χώρο γεννούσαν μια νέα πόλη μέσα στην πόλη, όριζαν την πανεπιστημιακή επικράτεια: από τα νοσοκομεία στην Πανεπιστημιακή Λέσχη, από το Χημείο στο Γυμναστήριο.
Σήμερα τα Προπύλαια, το κτίριο Θεωρητικών Επιστημών στην οδό Σόλωνος, η Ιατρική Σχολή στου Γουδή, η Πανεπιστημιούπολη στου Ζωγράφου και εκατοντάδες κτίρια στην Αθήνα φιλοξενούν τις δραστηριότητες ενός ζωντανού και πολύβουου πανεπιστημίου
.
